Humań i Zofiówka

Na terenach włości humańskich w 1796 roku rozpoczyna się budowa przepięknego ogrodu za sprawą Stanisława Szczęsnego Potockiego(1752-1805). Początki Humańszczyzny sięgają XV wieku. W tym czasie na podstawie nadań książąt litewskich i królów polskich tereny te należały do Semena Koszki. Później ziemie te zostały włączone do dóbr hospodarskich województwa bracławksiego. W 1609 roku sejm Rzeczypospolitej nadał te ziemie Walentowi Kalinowskiemu herbu Kalinowa, staroście bracławskiemu, zmarłemu w 1620 roku. Obszar ten był stale pustoszony przez napady tatarskie i inne. Nazwa Humań(Umań) wzięła się od nazwy ruskiej „umiany” na takie pustacie. Po sprowadzeniu licznych osadników przez Kalinowskiego powstaje miasto a Kalinowski buduje zamek z czterema narożnymi wieżami- zamek prawdopodobnie rozebrany w pierwszej połowie XIX wieku. Po śmierci ostatniego z linii humańskiej, Marcina Adama Kalinowskiego, starosty gniewkowskiego, Humańszczyzna przypadła w spadku jego jedynej córce Helenie zamężnej za Jakubem Władysławem Morsztynem herbu Leliwa, wojewodą sandomierskim, zmarłym w 1729 roku. Małżeństwo bezdzietne. Majątek odziedziczyli spadkobiercy Stanisława „Rewery” Potockiego(zm.1667r.)wojewody krakowskiego, żonatego z Zofią Kalinowską(zm.1645r.), córką Walentego Kalinowskiego, założyciela Humania. Mieli trzech synów: Prokopa, Andrzeja i Feliksa Kazimierza(zm.1702r.), kasztelana krakowskiego, pana na Podhajcach, Krystynopolu i wielu innych kluczach, żonatego z Krystyną Lubomirską, protoplastę linii tulczyńskiej i wilanowskiej. Jego syn Stanisław Władysław Potocki herbu Pilawa(zm.1732r.) był dziedzicem Humania. Po bezpotomnej śmierci Stanisława Władysława Potockiego dobra humańskie przeszły na bratanka, Franciszka Salezego Potockiego(1700-1772), wojewodę kijowskiego. Za jego czasów ponownie na nowo skolonizował opustoszały Humań i okolicę po napadzie hajdamaków w 1749 roku. Na zamku utrzymywał liczącą od kilkuset do kilku tysięcy załogę zwaną „kozakami humańskimi”. Na zamku mieszkał administrator dóbr, Rafał Despot Mładanowicz. Franciszek Salezy ufundował w Humaniu kościół i klasztor oo. Bazylianom oraz szkoły. W 1768 roku doszło do „rzezi humańskiej” za sprawą hajdamaków pod wodzą Iwana Gonty i Maksyma Żeleźniaka(Zalizniaka). Wymordowanych zostało wtedy od 15 do 20 tysięcy mieszkańców Humania. Po śmierci Franciszka Salezego dobra dziedziczy jego syn, Stanisław Szczęsny Potocki(1752-1805). Używał tytułu hrabiowskiego, który nigdy nie został mu przyznany. Trzykrotnie żonaty: potajemnie w wieku 18 lat ożenił się z Gertrudą Komorowską, która po ujawnieniu małżeństwa została porwana i zamordowana. W 1774 roku poślubił Józefinę Amalę Mniszech herbu własnego. Po unieważnieniu-rozwodzie z nią, ożenił się po raz trzeci w 1798 roku z Zofią Wittową  z domu Glavani(prawdziwe jej nazwisko nieznane. Glavani przyjęła po swojej ciotce, przez którą została adoptowana). To dla niej od 1796 roku a prawdopodobnie już od 1793 roku rozpoczęły się prace nad jednym z najpiękniejszych ogrodów-parków Europy, powstały za 15 mln złotych. Park powstał w malowniczym jarze z płynąca dołem rzeką Kamionką. Kierownictwo robót Szczęsny  Potocki zlecił oficerowi artylerii koronnej, inżynierowi Ludwikowi Metzllowi herbu  Trójgwiazd(1764-1848). Nosił nazwisko męża swej matki Adelajdy, ale był naturalnym synem generała artylerii koronnej Fryderyka Alojzego hrabiego Brühla.  Na obszarze 150 ha powstał park, którego oficjalne otwarcie nastąpiło w 1800 roku. Dziennie przy pracy w tworzeniu parku pracowało ok. 800 ludzi. Po śmierci Stanisława Szczęsnego przy parku pracowało tylko kilkadziesiąt osób. Posadzono tu 512 gatunków drzew z całego świata, zmieniono ukształtowanie terenu z przemyślnym systemem wodnym, z dwoma zbiornikami wodnymi, śluzami, które pozwalały na stworzenie wodotrysków, kaskad i wodospadów. Po śmierci Zofii Potockiej Humań odziedziczył syn Szczęsnego, Aleksander Potocki. Za udział w powstaniu listopadowym car Rosji Mikołaj I w 1832 roku skonfiskował majątek. W 1836 roku Zofiówka przeszła pod administrację Zarządu Kolonii Wojskowych. Do 1860 roku ogród stanowił własność Mikołaja I. Od tego roku stał się własnością i siedzibą szkoły ogrodniczej jako Humański Ogród Głównej Szkoły Ogrodnictwa i została udostępniona zwiedzającym. Od 1923 roku zwana Parkiem Trzeciej Międzynarodówki. Od 1945 roku zwana Państwowym Rezerwatem „Zofiówka”. Od 1955 roku przechodzi pod zarząd Akademii Nauk Ukrainy. W 2000 roku park został wpisany na ukraińską listę informacyjną UNESCO.